ماه ژوئن سال 2014 تلخترین روز برای عراقیها بود. زمانی که پیش از آن، برخی سران طوایف و عشیرههای ساکن موصل، یکی از بزرگترین شهرهای عراق با ابوبکرالبغدادی، رهبر مخوفترین سازمان تروریستی جهان دست بیعت دادند. موصل با نزدیک به دو میلیون نفر جمعیت، سقوط کرد و بیش از سه سال حکومت داعش (دولت اسلامی) یا خاعش (خلافت اسلامی)، بر استان مهم سنینشین آغاز شد. حالا و با ورود خبرنگاران بینالمللی به شهر و مخابره عکسها، با شهری ویرانشده روبهرو هستیم که نگاه جنونزده و ناامید مردان و زنان، کودکان و سالمندانش، با زبان بیزبانی و نگرانتر از همیشه میگویند که ما را چه شده؟ و عاقبت این شهر چیست؟ مروری بر آنچه که طی سه سال گذشته رخ داده، بهتر میتواند دورنمای آینده خاورمیانه، عراق و شهر موصل را بازتاباند.
دولت نوریالمالکی و سقوط شهر
تصاویر فرار ارتش عراق از دست نیروهای داعش و لباسهای بهجا مانده از آنان، آنچنان گران آمد که دولت نوری المالکی با فاصلهای اندک، بهمانند موصل سقوط کرد تا حیدرالعبادی جایگزینش شود. در آن ایام، عملاً هیچچیز بر سر جایش نبود و حاکمیت عراق، تصور چنین عملیات متهورانهای را از یک سازمان تروریستی نداشت. برای اولینبار بود که تروریسم، صاحب جغرافیایی با چنین وسعتی میشد. در سال 2014 داعش موصل، تکریت، فلوجه و رمادی را اشغال کرد. با این حساب 40درصد مساحت عراق و شش استان در اشغال کامل بود.
ناامیدی و طرح تئوری سهکشور
وضعیت آن روزها، کار را به جایی رساند که در برخی محافل کردی و شیعه جنوب عراق، بحث تجزیه و تشکیل سه کشور مستقل مطرح شد. آنان معتقد بودند که با توجه به بیعت قبایل و طوایف شمال و مرکز عراق با داعش درصورت مقابله جدی با گروههای تروریستی، بازهم این مناطق در یک عراق متحد قابل جمع نخواهند بود و نباید هزینهای برای آزادی مجدد آنها پرداخت کرد. شیعیان و کردها در یک شوک تصویری از واقعه موصل قبل از حادثه دهشتناک کردهای ایزدی منطقه سنجار، صرفاً امنیت را در یک محدوده بسته تصور میکردند؛ اما با نسلکشی در سنجار، خطر داعش بیشازپیش احساس شد؛ ولی هنوز عزم و اراده برای مقابله با آن کم بود.
جنگ سیساله و تحلیل آمریکاییها
در همان ایام، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا، در تحلیلی بیان داشت که شکست داعش در عراق یک جنگ فرسایشی است که با توجه به توان نظامی و تجهیزاتی ارتش عراق، حداقل سیسال طول خواهد کشید. درحقیقت، آمریکایی که در سال 2003 عراق صدامحسین را اشغال کرد، حالا معتقد است که تروریسم داعشی از توان و پتانسیلی برخوردار است که در مقابل یک ارتش کلاسیک مقاومت سرسختانهای را نشان میدهد.
خلافت جنون و آغاز همدلی
داعش در روند حکومتورزی تا مرز جنون پیش رفت. در اوایل حضورشان نوری مالکی، نخستوزیر سابق عراق معتقد بود که در اثر کمبود مواد غذایی، آنان تا زمستان 2015 دوام نمیآورند؛ اما کمکهای پیدا و پنهان چند کشور، توزیع رایگان مواد غذایی در شهرها و روستاهای تحت اشغال، فروش نفت و رعب و وحشت حاکم بر مناطق تحت سیطره، باعث شد تا داعش بیش از سه سال حکومت جنون را جلو ببرد. این وضعیت باعث جدیترشدن سیاسیون عراقی و کمکگرفتن از کشورهای همسو، نظیر ایران شد. تشکیل بسیج مردمی با عنوان حشدالشعبی، فتوای جهاد کفایی مراجع بزرگ نظیر آیتالله سیستانی و اتحاد دوباره گروههای شیعهوسنی قائل به عراق یکپارچه و برآمدن حیدرالعبادی، آغاز همدلیها بود.
عملیات آزادی موصل
از اکتبر 2016 تا جولای 2017، نه ماه طول کشید تا موصل آزاد شد. دلیل طولانیشدن جنگ، به نوع مقابله داعش با ارتش عراق برمیگشت. استفاده از سپر انسانی در مقابل حملات، وجود تکتیراندازهای ماهر داعش، جنگ نامنظم شهری و مینگذاری در بیشتر ساختمانهای مسکونی و تجاری، رسیدن به پیروزی را سخت کرد. نکته قابل توجه، شکست داعش در محلههای موصل قدیم بود که دو ماه بهطول کشید. داعش زمانی شکست را پذیرفت که مسجد النوری در موصل قدیم را منفجر کرد، مسجدی که ابوبکر البغدادی از خلافتش در این مسجد رونمایی کرده بود.
ضربه آخر در تلعفر
داعش با وجود شکست در موصل، سه شهر مهم و نواحی اطراف را دراختیار دارد. مهمترین آنها تلعفر است که در نزدیکی مرز سوریه قرار دارد. اکثر جمعیت آن ترکمن و شیعه بوده که از شهر گریختهاند. بهدلیل نزدیکی شهر به مرزها و فقدان کنترل مناسب مرز از طرف دولت عراق، احتمال بازپسگیری آن توسط گروههای تروریستی محتمل است. از طرفی دو شهر هویجه و القائم نیز دارای شرایط مشابه با تلعفر هستند.
بازسازی موصل
برابر تخمین سازمانملل، بازسازی موصل بیش از یک میلیارد دلار بودجه میخواهد. شهر به چنان ویرانهای تبدیل شده که بهنظر میرسد فتح موصل در درازمدت اهمیتش را ازدست بدهد. حالا برای اعتماد دوباره اهالی سنینشین به دولت مرکزی، نحوه خدماترسانی و بازسازی شهر، اهمیتی دوچندان یافته است. نباید از یاد برد که رابطه مخدوش دولت و اهالی شمال عراق، موجب رشد و گسترش طاعون داعش شد.
و ماجرای استقلال
آفت داعش، فقط ازدستدادن بخشی از سرزمینهای عراق نیست؛ بلکه باعث شده حالا با پدیدههای دیگری نیز روبهرو شوند. دولت اقلیم کردستان عراق بهرهبری مسعود بارزانی، 25 سپتامبر 2017 را روز همهپرسی استقلال کردستان اعلام کرده، موضوعی که با مخالفت صریح بغداد، ایران، ترکیه و سوریه همراه شده است. هرچند اسرائیل از آن حمایت میکند و آمریکاییها نیز چراغسبز نشان دادهاند. با این خبرها درحقیقت، موصل نمونه شهری از گور بازگشته است که با اشغال عراق توسط آمریکا در سال 2003، هر روز بلایی جدید از راه میرسد و باید دید سرانجام آن چه خواهد شد.