سکانس نخست
«محمدجوادظریف» بهعنوان وزیرخارجه پیشنهادی «حسنروحانی» در کابینه یازدهم معرفی میشود. پیش از معرفی ظریف، گزینههای مختلفی برای تصدی وزارت امورخارجه دولت یازدهم مطرح شده بودند؛ افرادی چون «علیاکبرولایتی»، «علیاکبرصالحی» و «کمالخرازی» که در رسانههای مختلف روی آنها مانور داده میشد؛ اما درنهایت معاون حقوقی و امور بینالملل وزارتخارجه در دوران اصلاحات که مدتی هم نماینده ایران در سازمان ملل بود، به عنوان نامزد پست وزارت امور خارجه معرفی میشود.
از همان ابتدا برای گرفتن رای اعتماد راه سختی دارد. سالها زندگی و تحصیل «ظریف» در آمریکا موجب شده است، مخالفان نسبت به وی بدبین باشند. عدهای مدعی میشوند؛ ظریف گرینکارت آمریکا در جیب دارد!
ظریف با حضور در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، در روز ۱۴ مردادماه در واکنش به این ادعاها میگوید: «بنده هرگز گرینکارت نداشتهام؛ درحالیکه ده سال است شرایط دریافت آن را داشتهام. فرزندانم در ایران زندگی میکنند؛ درحالی که میتوانستند در ایران نباشند. من هم پس از رجعت به ایران هرگز به آمریکا سفر نداشتهام، درصورتیکه از سه دانشگاه معتبر آمریکا برای استادی دعوتنامه داشتم.»
وزیرخارجه پیشنهادی روحانی برای وزارتخارجه، درنهایت با 232 رأی موافق سکاندار دستگاه دیپلماسی کشورمان میشود.
سکانس دوم
حالا «محمدجواد ظریف» بهعنوان مذاکره کننده ارشد هستهای درخصوص برنامه هستهای ایران از سوی حسن روحانی انتخاب شده است تا شاید پس از سالها بتواند گره کور این پرونده را باز کند و آن را به نتیجه برساند. «علیاکبرولایتی» به عنوان یکی از نامزدهای انتخابات ریاستجمهوری سال 92 در مناظرههای انتخاباتی خطاب به «سعیدجلیلی» رئیس سابق تیم مذاکره کننده هستهای ایران، به کنایه گفته بود: «جلسات مذاکره، کلاس فلسفه نیست.» و امید حامیان ظریف به این است که او بتواند فراتر از فلسفه و نطق، با منطقی کوبنده و البته مذاکرههای دقیق و مبتنی بر منطق و دیپلماسی، به توافقی سازنده دست پیدا کند.
مهرماه 92 در حاشیه شصت وهشتمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ظریف طی نخستین مذاکره ایران و ۱+۵ در دولت یازدهم که در سطح وزرای خارجه برگزار شده بود، شرکت میکند. در این مذاکره «جانکری» وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا هم حضور دارد و با همتای ایرانی خود سر میز مذاکره مینشیند. درحاشیه این جلسه، ظریف با جانکری دیدار و گفتوگویی دوجانبه دارد تا پس از ۳۴ سال این نخستین دیدار مقامات عالی ایران و آمریکا در سطح وزرای خارجه باشد. دیدار که تمام میشود، کری میگوید: «با ظریف ملاقات داشتم، لحن او حقیقتاً متفاوت بود.»
■ ■ ■
تلاشها، دیدارها و رایزنیهای محمدجواد ظریف آغاز شده و به صورت شبانهروزی و متوقفناشدنی، ادامه دارد.
نخستین توافق با 5+1 صورت میگیرد. اعلام میشود کهدر مقابل کاهش برخی تحریمهای علیه ایران، غنیسازی بالای 5درصدی اورانیوم در ایران متوقف خواهد شد. جانکری از این توافق با عنوان «گام نخست در جهت یافتن راهحلی جامع» یاد میکند. این توافق به توافق «ژنو» معروف میشود.
یکونیم سال پس از توافق ژنو، در فروردینماه 94 محمدجواد ظریف به همراه تیم مذاکرهکننده ایرانی بعد از چند روز مذاکره فشرده در «لوزان» سوئیس، موفق به دستیابی به مجموع راهحلهای تفاهم شده، برای رسیدن به برنامه جامع اقدام مشترک میشوند. چهارماه بعد، در پی توافق لوزان، روز سهشنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۴ توافق برنامه جامع اقدام مشترک در «وین» اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ منعقد میشود.
پایان پرونده 12-13 ساله هستهای و رسیدن به یک توافق مشترک که حتی ایالات متحده نیز آن را پذیرفته و تیم مذاکرهکننده تاکید دارند ایران در این توافق، امتیازهای زیادی گرفته است و قرار نیست برنامه هستهای ایران بهطورکامل متوقف شود. در شهرهای ایران جشن توافق هستهای برپا میشود و ظریف «امیرکبیر» ایران و فاتحی پیروز نامیده میشود که توانسته منافع ایران را به بهترین شکل ممکن و با کمترین امتیازهای داده شده، تأمین کند. سلبریتیها، ورزشکاران و حامیان دولت به یکدیگر و به مردم تبریک میگویند. تصویر ظریف بهعنوان یک «قهرمانملی» در شبکههای مجازی دست به دست میچرخد و به اشتراک گذاشته میشود. عدهای از مردم هم برای خوشامدگویی به فرودگاه میروند تا از وزیرخارجه در بازگشت از لوزان استقبال کنند.
روزهای سخت آغاز شده است و عمر لبخندها خیلی طولانی نیست. حداقل برای ظریف اینطور نیست.
■ ■ ■
در حاشیه برگزاری هفتادمین دوره مجمع عمومی سازمان ملل متحد، محمدجواد ظریف در حال خروج از سالن مجمع عمومی، بهطور اتفاقی با «باراکاوباما» رئیسجمهور ایالات متحده آمریکا که توسط «جانکری» وزیر امور خارجه همراهی میشد و دو ساعت از سخنرانی وی در مجمع میگذشت، ملاقات کوتاهی دارد. دو طرف سلام و احوالپرسی میکنند و با یکدیگر دست میدهند. تصویر نخستین رویارویی یک مقام ارشد ایرانی با مقام اول آمریکا، بازتاب بینالمللی گستردهای پیدا میکند و به همان میزان در ایران، بهویژه در مجلس و محافل سیاسی نیز بلبشو و جنجال بزرگی به راه میافتد. نماینده وقت مجلس در اعتراض به این اتفاق در صحن علنی مجلس و از پشت میکروفن خود بهطوررسمی وزیرخارجه و رئیس سازمان انرژی آتی را تهدید میکند و میگوید: «آقای ظریف غلط زیادی کرده که با اوباما دست داده!»
یکسال بعد در مهرماه ۹۵ زمانیکه وزیر امورخارجه برای پاسخگویی به یکی از پرسشهای پرشمار «کریمیقدوسی» به صحن علنی مجلس میرود و این نماینده اصولگرای مشهد به نقلقول مذاکرات خصوصی «امیرعبداللهیان» و «سرمدی»، دو نفر از معاونان وزارت امور خارجه اشاره میکند، با واکنش شدید وزیر امور خارجه روبهرو میشود و کار به آنجا میرسد که ظریف درمقابل نمایندگان مجلس، میگوید: «اجازه نخواهم داد هیچیک از همکارانم در صحن مجلس مورد سؤال قرار گیرد.» علی مطهری که ریاست جلسه را برعهده دارد، به دو طرف نهیب میزند که از دایره اخلاق خارج نشوند.
درگیریهای ظریف، کریمیقدوسی و البته جبهه پایداری در مجلس، از نخستین روزهای حضور او در وزارت خارجه تا آخرین روزهای حضورش در این وزارتخانه ادامه پیدا میکند. نمایندگان مخالف ظریف در تمام این سالها، وصلههای مختلفی به او چسباندهاند و ادعاهای عجیبی را دربارهاش مطرح کردند. از انتشار محرمانهها گرفته تا تهمت جاسوسی، ارتباطگیری با آمریکاییها، بهکارگیری نزدیکان دوتابعیتی در وزارت خارجه و دادن امتیازهای بیشمار به طرفهای اروپایی و آمریکایی در جریان مذاکرات و...
■ ■ ■
در دولت دوازدهم، ظریف باز هم به عنوان وزیرخارجه پیشنهادی معرفی میشود. او حالا یک چهره محبوب برای ایرانیهاست. این دفعه با 236 رای، دوباره رای اعتماد نمایندگان را میگیرد و البته اعضای جبهه پایداری همچنان جزو سرسختترین مخالفان وزیرخارجه در مجلس هستند و رسانههای اصولگرا بیمحابا و بیوقفه به او میتازند؛ آن هم درحالیکه طی خردادماه 96 رهبر انقلاب در دیدار مسئولان نظام گفته بودند: «ما به مسئولانی که رفتند برجام را دنبال کردند، اعتماد داشتهایم و داریم؛ الان هم همینجور [است]، اینها را افراد خودی، علاقهمند و مؤمن میدانیم... وزیر محترم خارجه انسان متدینی است، انسان باوجدانی است و انسان صاحب احساس مسئولیت است...»
با روی کار آمدن «ترامپ» ورق برمیگردد. رئیسجمهور آمریکا بازی را به هم میزند و همانطورکه در کارزار انتخاباتی قول داده بود، «برجام» را لغو و اعلام میکند که آمریکا از توافق هستهای خارج خواهد شد. مخالفان برجام و ظریف در ایران، همنوا با «ترامپ» و «نتانیاهو» از این موضوع ابراز خوشحالی علنی میکنند! دور تازهای از هجمهها به رئیس دستگاه دیپلماسی آغاز میشود. با اوج گرفتن مشکلهای اقتصادی، اعمال شدیدترین تحریمها توسط آمریکا و بازی درآوردنهای اروپا در اجرایی کردن SPV ظریف و روحانی به سیبل منتقدانی که از ابتدا مخالف برجام بودند، تبدیل میشوند.
ظریف با خانم «موگرینی» که جانشین «اشتون» شده بود، بر سر سازوکار مالی اروپا با ایران در دوران خروج آمریکا از برجام، به توافق میرسند و اعلام میشود که اروپا اجازه نمیدهد برجام کاملاً بیاعتبار شود و حتی بدون آمریکا هم این توافق ادامه پیدا خواهد کرد. ظریف تاکید میکند: اگر منافع ایران بدون آمریکا در برجام تأمین شود، برجام زنده میماند و ادامه میدهیم. اروپاییها اما اذیت میکنند. فرانسه میگوید؛ در برجام میماند اما شرطوشروطی برای ایران میگذارد و خواهان توقف فعالیت موشکی ایران میشود! ایران و ظریف تاکید میکنند که برنامه موشکی و دفاعی ایران قابل مذاکره نیست.
مثلث آمریکا-اسرائیل-عربستان، با شدت و سرعت عجیبی درحال اتهامزنی به ایران و تلاش برای همراه کردن جهان با خود در ائتلاف ضدایرانی هستند. نشستهای مختلف در کشورهای مختلف برگزار میشود. آخرینش نشست «ورشو» در لهستان است که با گزافهگویی نتانیاهو درباره جنگ با ایران همراه میشود و این سو، نشست «شرمالشیخ» با محوریت ادعاهای ضدایرانی پادشاه عربستان.
ظریف در این میان، هم از خودیها میخورد و هم از غیرخودیها و همین موضوع، گلایه و دلخوری او را به همراه دارد. گلایه میکند که چرا هم نتانیاهو به او حمله میکند هم برخی خودیها در داخل مثل نتانیاهو او را هدف حملهها و تخریبهای خود قرار میدهند. از مخالفان برجام میپرسد؛ اگر برجام با دادن امتیازهای زیاد از ایران به آمریکا همراه بوده است، پس چرا ترامپ برای خروج از این توافق، آن همه به آب آتش زد؟
تبوتاب برجام که کمی فروکش میکند، داستان دنبالهدار«FATF» آغاز میشود. مخالفان، سنگر تازهای برای فتح کردن پیدا کردند برای حمله به ظریف. مجلس پس از کشوقوسهای فراوان دو لایحه تصویب میکند. مصوبه به شورای نگهبان میرود و با چند ایراد به مجلس برگشت داده میشود و مجلس بر سر برخی نظرهای خود در این مصوبه پافشاری میکند و نظر شورای نگهبان را نمیپذیرد.
مصوبه به مجمع تشخیص میرود تا آنجا تعیین تکلیف نهایی شود.«CFT» و «پالرمو» اما در گیرودار جلساتی که بدون نتیجه به پایان میرسد، بدون تعیین تکلیف باقی میماند. ظریف به مجمع میرود. تصاویر منتشره از این حضور، او را خسته و بیحوصله نشان میدهد. اظهارنظرهایی هم که این اواخر داشته است، باب جنجالی جدید را باز میکند. میگوید: «آمریکا هرچقدر فشار بیاورد، ما تحمل میکنیم و دوام میآوریم.» کمی بعد در گفتوگویی با صراحت اعلام میکند: «ما به اینکه به خاطر فلسطین تحت فشاریم، افتخار میکنیم.» اصولگراها با کمی اما و اگر از این اظهارات آقای وزیر استقبال میکنند؛ اما در سوی مقابل، جوی از انتقاد به سخنان تازه وزیر به راه میافتد و او را متهم میکند که به نمایندگی از ملت حرف میزند؛ درحالیکه ملت به خاطر فشارها و مشکلهای شدید اقتصادی معترض است. چند روز بعد در همایشی منظورش را تصحیح میکند و میگوید: «اگر قرار است ملت مقاومت کند، پس وظیفه ما چیست؟»
سکانس آخر
شامگاه دوشنبه ششم اسفندماه 1397 درست ساعتی پس از انتشارِ خبر سفر از پیش اطلاعرسانی نشده «بشاراسد» به تهران، محمدجواد ظریف در پستی اینستاگرامی استعفای خود را اعلام و از مردم و کابینه خداحافظی میکند!
شوک بزرگ به ملت در شب میلاد حضرت زهرا! خبر استعفای ظریف درحالی منتشر میشود که وزیر امورخارجه طی روزهای گذشته، دیدارهایی داشته است؛ صبح یکشنبه با حضور در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران تاکید کرده، باید همه تلاش کنیم تا فشارها بر مردم کاهش پیدا کند. اما یک روز بعد و درحالیکه مدتها بود در صفحه اینستاگرام خود مطلبی منتشر نمیکرد، به صورت ناگهانی اعلام میکند که از ریاست دستگاه دیپلماسی کشور استعفا کرده است و از مردم و مسئولان به خاطر «کوتاهیها» در این عرصه عذرخواهی میکند و تمام!
پیش از این حدود یکماه پیش نیز در برخی از رسانهها خبر از استعفای ظریف مطرح شده بود که این موضوع با واکنش وزارت خارجه و ریاستجمهوری مواجه شد و آنها این موضوع را رد کردند. این بار اما منابع آگاه گفتند که ظریف بر استعفای خود اصرار دارد؛ به همین دلیل از یک شبکه اجتماعی، اطلاعرسانی عمومی کرده است. سیل واکنشها به این استعفا آغاز میشود؛ مردم و حتی اهالی سیاست که در شوک این خبر غیرمنتظره، بهدنبال چون و چرایی آن هستند، خیلیها غافلگیر شدهاند.
ظریف که صبح دوشنبه با جمعی از فعالان صلحطلب و ضدجنگ (کدپینگ) که از آمریکا به ایران سفر کردهاند، دیدار میکند و قبلتر با معاون وزیرخارجه «ونزوئلا» دیدار داشته است، در سفر ناگهانی رئیسجمهور سوریه به تهران حضور نداشت. «اسد» در تهران با رهبر انقلاب و رئیسجمهور دیدار میکند. خبری از این دیدار تا حدود ساعت 20 شامگاه دوشنبه منتشر نمیشود. تصاویر و اخبار که میآید، جای خالی ظریف در این دیدارها محسوس است.
خبر استعفای ظریف به تیتر یکِ بسیاری از رسانههای بینالمللی تبدیل میشود. «واشنگتن» میگوید که گزارش این استعفا را بادقت رصد میکند. سایت رسمی توئیتر فارسی «اسرائیل»، با توئیتی مضحک در واکنش به این استعفا مینویسد: «حالا چه کسی به جای او دروغ بگوید؟»
«آذریجهرمی» با انتشار تصویری از خودش به همراه «ظریف» از او میخواهد که بایستد و ادامه بدهد. «معصومهابتکار» مینویسد: «پاشو رفیق!» و البته «حسام آشنا» مشاور رئیسجمهور توئیت یک جملهای میگذارد: «امان از ناهماهنگیها!»
در تحلیل این استعفا، روایتهای مختلفی بیان میشود. از تسلیم شدن ظریف دربرابر هجمههای تمامنشدنی و فشارهای بیوقفه تندروها، مخالفان برجام و FATF گرفته تا دلخوری بابت عدمهماهنگی با او در ماجرای سفر اسد به تهران و حضور نداشتناش در دیدارها و حتی بیاطلاعی از این سفر.
عدهای در ساعتهای پایانی دوشنبه شب، از موافقت روحانی با این استعفا سخن میگویند. عدهای دیگر هم خبر موافقت با استعفا را تکذیب میکنند. «مصطفیانتظاری» تحلیلگر مسائل سیاسی در توئیتی تحلیلی از این استعفا مینویسد: «حتی اگر روحانی استعفای ظریف را نپذیرد، نفس استعفای ظریف نشان میدهد که از نگاه سکاندار دستگاه دیپلماسی در پنج سال اخیر، سیاست خارجی دولت به بنبست رسیده است. برجام به تحریم ختم شد و انزوای منطقهای به بازگشت به سایه جنگ.»
سایت «انتخاب» در توضیح دلیل استعفای ظریف مینویسد؛ خبرنگار این سایت به صورت پیامکی، دلیل استعفا را پرسیده و ظریف در پاسخ گفته است: «بعد از عکسهای ملاقاتهای امروز، دیگر ظریف به عنوان وزیرخارجه در جهان اعتباری ندارد.» این پاسخ از نظر «مصطفیانتظاری» به این معناست که ظریف از بازی جدیدی که شاید در سطح منطقه آغاز شده، چندان راضی نیست؛ البته پذیرش یا عدمپذیرش جایگزین او در روزهای آینده، روشن میکند که موضع صریح ظریف درباره سیاستهای منطقهای ایران، تا چه اندازه از حمایت دولت برخوردار است. رئیس کمیسیون امنیت ملی میگوید: «استعفای ظریف را نباید به سیاست ایران در سوریه ربط داد.»
در حالی که مطبوعات عربی در شوک این استعفا هستند، رسانههای اسرائیلی از استعفا استقبال کردهاند. «نتانیاهو» در واکنش به این استعفا به خبرنگاران مینویسد: «ظریف رفت که رفت. تا زمانی که من هستم، ایران به سلاح اتمی دست پیدا نخواهد کرد.». نخستوزیر اسرائیل این استعفا را به «یک خلاصی خوب و زیبا» تعبیر میکند. «رویترز» در خبری مهم اعلام میکند: «معمار توافق هستهای ایران استعفا داد.» وبسایت روزنامه آمریکایی «یواستودی» این استعفا را نشانهای از تندترشدن سیاست خارجی ایران میداند.
همه منتظر خبر موافقت یا عدمموافقت رئیسجمهور با این استعفا هستند و ضدونقیضگوییها درباره این موضوع ادامه دارد.
منابع آگاه در گفتوگو با «فارس» اعلام میکنند؛ احتمال بازگشت ظریف به وزارتخانه وجود دارد و دلیل این استعفا، دلخوری بوده که بهخاطر ناهماهنگی این نهاد در جریان سفر اسد به تهران، صورت گرفته است.
«وحیدیامینپور در توئیتی کنایهآمیز مینویسد: «پریدن از هواپیمای در حال سقوط دولت، اسمش شجاعت نیست؛ چترباز قهرمان!» و «حمیدرسایی» از دستگاه قضائی میخواهد ظریف را ممنوعالخروج کند!
کارمندان وزارتخارجه اعلام میکنند: درصورت موافقت با استعفای ظریف، آنها هم استعفا خواهند داد. ظریف از کارمندان میخواهد بمانند و جو را متشنج نکنند.
صبح سهشنبه «حسنروحانی» در نشست مدیران بانک مرکزی حاضر میشود و سخنرانی میکند. همه منتظر شنیدن سخنان او درباره این استعفا هستند. روحانی از ظریف بهخاطر ایستادگی او تشکر میکند و سخنانش نشان میدهد که بهتلویح با این استعفا موافقت کرده است. همزمان در مجلس، جلسه فوقالعاده کمیسیون امنیت ملی برای بررسی این استعفا تشکیل میشود. سخنگوی این کمیسیون اعلام میکند: نمایندگان خواهان جلوگیری از استعفای ظریف و ماندن وی در این مسئولیت هستند.
«علیمطهری» نایب رئیس مجلس میگوید: «به نظرم دلیلی اصلی استعفا، دخالتهایی باشد که از طرف برخی نهادهای غیرمسئول در سیاست خارجی دولت و کشور انجام میشود.»
درحالیکه تلاشها، رایزنیها و درخواستهای گسترده برای بازگرداندن ظریف به وزارتخانه ادامه دارد، باشگاه خبرنگاران در این کشوقوس اعلام میکند: شنیدهها حاکی از آن است که در صورت موافقت با استعفای ظریف، «عراقچی» سرپرست احتمالی وزارت امورخارجه و «امیرعبداللهیان» به عنوان وزیر احتمالی انتخاب میشود.
کاربران در فضای مجازی مشغول واکنش به این استعفای غافلگیرکننده هستند. کاربری این استعفا را از سقوط دولت مصدق دردناکتر میداند و خبرنگار روزنامه «دنیای اقتصاد» مینویسد: «سؤال بزرگ اینجاست که آیا ظریف به خاطر یک ناهماهنگی در داخل دولت دست به این اقدام زده یا اتفاقات بزرگتری در راه است؟»
شاید این استعفا پیامهای دیگری هم دارد؛ مثلاً اینکه خبری از تصویب لوایح در کار نیست! خبر استعفای ظریف خیلیها را خوشحال میکند؛ آنهایی که منتظر این لحظه بودند هم در داخل و هم در خارج. روزنامه «واشنگتنپست» اما مینویسد: «ما هم از ظریف دل خوشی نداشتیم؛ اما خبر استعفای او خبر خوبی نبود.»
پرسشهای بیپاسخ درباره این استعفا و تحلیل چراییهای آن تا مدتها ادامه دارد. اینکه چرا در شرایط خاص کنونی کشور و درحالی که FATF تعیین تکلیف نشده و وزرا یکی پس از دیگری استعفا میدهند، ظریف هم کنارهگیری کرد و اینکه تبعات این استعفا چیست؟ «عباسعبدی» میگوید: شاید این استعفا با هماهنگی قبلی بوده و برخی معتقد هستند بهتر است روحانی هم استعفا بدهد!
یکی دیگر از پیامهایی که از این استعفا دریافت شده این است که کار برجام نیز تمام شده است و با کنارهگیری ظریف، امیدی به تدوام آن وجود ندارد. دولتی که سیاست خارجی، تنها نقطه مثبت آن بوده که آنهم به خاطر حضور ظریف است، بدون ظریف، کاری از پیش میبرد؟
دیپلمات محبوب که این اواخر خسته به نظر میرسد، میانه راه از قطار پیاده شده است. «هریکسینجر» میگفت: «ظریف؛ دشمنی قابل احترام است.»
وقتی «ظریف»ها کنار میروند، «زمخت»ها روی کار میآیند و عرصه دیپلماسی را قبضه میکنند. شاید باید نگران باشیم!