خطر در کمین عظیمترین میراث خشتی ایران
نویسنده : یلدا توکلی/ گروه جامعه
محدوده شهر تاریخی بلقیس که در واقع اسفراین کهن محسوب می شود قدمتی حدود چهار هزار سال دارد، در این منطقه در طول قرن ها همواره مردمی زیسته و تمدن آفریده اند و سپس با هجوم و تجاوز اقوام مختلف تخریب شده و بار دیگر از درون خاکسترهای جنگ و نفرت جوانه شهری جدید سربرآورده است. اما حالا خطر در کمین عظیمترین میراث خشتی ایران است.
آثار و بقایایی که به دوره صفوی نسبت می دهند
بیشتر آنچه که اکنون در این شهر تاریخی باقی مانده، آثار و بقایایی است که به دوره صفوی نسبت می دهند، اما شواهد و یافتههای جدید تاریخی حاکی از آن است که دیرینگی شهر تاریخی بلقیس در شهرستان اسفراین به قرن دوم اسلامی می رسد.مهمترین اثر باقی مانده در شهر تاریخی بلقیس که در حال حاضر در سه کیلومتری جنوب غربی اسفراین فعلی واقع شده، ارگی هزار و ۲۰۰ ساله است که به آن نارین قلعه نیز می گویند، اولین دوره استقرار در ارگ به بعد از حمله مغول به این شهر برمیگردد و بعد از این زمان دوبار در ارگ فعالیتهای مرمتی و ساخت و ساز در پیکره آن دیده میشود.ارگ آخرین بار توسط افغانها به تصرف درآمد و به طور کامل تخریب شد، اما با این وجود خانوادههایی به طور مستقل تا اواخر قاجار در این مکان زندگی میکردهاند.
دومین بنای گلی ایران
اسفراین کهن (شهر بلقیس) پس از اینکه در دوره صفوی رونق گرفت در سال ۱۷۳۱ میلادی توسط افغان ها تخریب شد و ساکنان آن شهر جدیدی را در نزدیکی شهر بلقیس ایجاد کردند.اسفراین به علت واقع شدن در شاهراه ورودی اقوام مهاجر به ایران از جمله قوم مغول، ازبکها، افغانها و در طول قرون اسلامی بارها مورد تجاوز و تخریب این اقوام قرار گرفته و دوباره با کوشش مردم سخت کوش این دیار سر از خاک برافراشته و شکوفایی خود را بازیافته است.می گویند ارگ بلقیس اسفراین پس از ارگ بم دومین بنای گلی ایران است که بر اساس اصول معماری ساسانی ساخته شده و مهم ترین مصالح به کار رفته در آن خشت و گل است.این کهندژ که اصلی ترین قسمت باقیمانده از شهر تاریخی بلقیس محسوب می شود دارای ۲۹ برج بوده که ارتفاع هر کدام از آنها حدود ۱۱ متر است و این ۲۹ برج از هر سو با خندق احاطه شده اند.
ثبت جهانی شهر تاریخی بلقیس
آبان ماه سال ۹۱ بود که مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانشمالی خبر از انجام اقداماتی برای ثبت جهانی شهر تاریخی بلقیس اسفراین داد.این شهر که روزگاری در حاشیه جاده ابریشم قرار داشته است، جزء عظیمترین میراثهای خشتی ایران پس از ارگ بم است.شهر بلقیس از یک مجموعه آثار شامل بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان شامل: برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانههای معروف به منار تپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدانها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازه شرقی تشکیل شده است.سالمترین و همچنین برجستهترین اثری که بر بقایای شهر بلقیس برجای مانده است ارگی است که دارای ۲۹ برج به ارتفاع حدود ۱۱ متر است و جزو بزرگ ترین قلعه های باستانی ایران است. این قلعه سازه بزرگ خشتی و چینه ای و وسعتی حدود ۵۱ هزار مترمربع دارد و همچنین در اطراف ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ ناپذیری قلعه را دشوارتر می ساخته است.دروازه ورودی اصلی آن درضلع شمالی با یک پیشامدگی به داخل شارستان مشخص است که که امروزه بیشتر بخشهای آن تخریب و به صورت تلی از خاک در آمده است. فضای داخلی قلعه با حفاریهای قاچاق به کلی مضطرب شده و فقط از این ارگ بزرگ که زمانی دارای سه طبقه فضای معماری بوده تنها یک پوسته گلی باقیمانده است. .
ریزش بخشی از دیوار دومین بنای خشتی و گلی ایران
حسین رحمانی مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس اسفراین است وی با اشاره به اینکه شهر تاریخی بلقیس اسفراین دومین بنای خشتی و گلی ایران محسوب میشود، از ریزش بخشی از دیوار مرمت شده این بنای تاریخی خبر داد. وی اظهار کرد: این نگرانی طی دو سه سال گذشته وجود داشت که بخشی از دیوار مرمت شده این بنای تاریخی ریخته شود و حتی مکاتبات لازم نیز انجام شد اما به علت عدم اختصاص اعتبار بحثهای علاج بخشی صورت نگرفت.وی افزود: ۱۶۰ متر مربع از دیوار مرمت شده ریزش پیدا کرد و نگرانی برای ریزش بخشهای دیگری از دیوار مرمت شده هنوز وجود دارد.رحمانی ادامه داد: متاسفانه طی دو سال اخیر هیچ اعتباری برای مرمت این بنای تاریخی اختصاص نیافته و مقداری اعتبار ملی اختصاص یافته که صرف پرداخت حقوق کارکنان شده است.
موریانه زدگی و فرسایش
مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس اسفراین بیان کرد: برای مرمت یک بنای تاریخی در ابتدا باید مطالعات لازم انجام شود که چه مصالحی برای آن بنا نیاز است و از مصالحی که در آن بنا به کار رفته استفاده شود و یا شبیه آن.رحمانی تصریح کرد: در زمان ساخت این بنا، سازندگان آن به خوبی میدانستند که در این منطقه موریانه وجود دارد و خطر موریانه زدگی بنا را تهدید میکند بنابراین از کاهگل استفاده نکرده بودند که در مرمت استفاده شده است.وی گفت: موریانه زدگی و فرسایش، استفاده از خشت و سنگینی بنا سبب شد تا بخشهایی از دیوار مرمت شده دومین بنای خشتی و گلی ایران فروریزد.